Ważne obyczaje w waszej lekturze. Dobrze je znać!

O lekturze:
Tytuł: „Pan Tadeusz” (fragmenty) 
Autor: Adam Mickiewicz

Kim był Adam Mickiewicz?
Najsłynniejszym polskim XIX-wiecznym poetą, który żył w latach 1798–1855, autorem wierszy (np. „Sonety krymskie”, „Niepewność”), ballad (np. „Pani Twardowska”, „Świtezianka”, „Powrót taty”), bajek („Przyjaciele”), dramatów (np. „Dziady”) i epopei narodowej „Pan Tadeusz”.
Urodził się na ziemiach, które dziś należą do Białorusi, studiował i pracował na ziemiach, które dziś należą do Litwy (Wilno, Kowno), a kiedyś były uznawane za ziemie polskie. Wiele lat życia spędził z dala od ojczyzny, na emigracji, głównie we Francji.

Kiedy powstał „Pan Tadeusz”?
W latach 1832–1834 roku w Paryżu, po upadku powstania listopadowego. Pierwsze wydanie nastąpiło w 1834 roku. Cała epopeja jest napisana wierszem i składa się z 12 ksiąg. Utwór jest napisany 13-zgłoskowcem (wierszem, każdy wers ma jednakową liczbę – 13 sylab), tylko w „Epilogu” występuje 11-zgłoskowiec.

To ważny temat! O to może zapytać nauczyciel, gdy będziecie omawiać tę lekturę!

Dlaczego „Pan Tadeusz” jest tak ważnym utworem dla kultury polskiej?
→ Jest napisany pięknym poetyckim językiem.
→ Powstał z tęsknoty za ojczyzną i w piękny sposób opisuje jej krajobrazy i staropolskie zwyczaje, ocala je.
→ Utrwala ważne wydarzenia historyczne (np. przemarsz wojsk napoleońskich przez Litwę).
→ Wyraża uczucia patriotyczne.
→ Jest epopeją narodową, czyli utworem o danej społeczności, ma bohatera zbiorowego (Polaków, polską szlachtę z Litwy), oddaje ważny moment w dziejach tej społeczności (moment wojen napoleońskich – 1812 rok).

Jakie najsłynniejsze obyczaje szlacheckie opisano w „Panu Tadeuszu”?
● Szlachecką gościnność – gdy pod dom Sędziego zajeżdżają goście, od razu zabiera się ich konie do stajni, karmi się je obrokiem i sianem, nie odsyła się ich do gospody;
pod nieobecność pana (Sędziego), gości podejmuje w jego zastępstwie przyjaciel domu, Wojski, on wita gości, i nigdy nie przyjmuje ich w nieeleganckim stroju, lecz przebiera się w niedzielny strój, w nim także zasiada do uczty.

● Szlachecką grzeczność – w domu Sędziego okazuje się szacunek dla wieku czy urzędu, według określonego porządku sadza się gości przy stole;
Sędzia, choć bardzo kocha swojego bratanka, za nieodpowiednie uznaje zbyt wylewne witanie się z nim przy gościach; bratanek okazując szacunek stryjowi, całuje go w rękę.

● Dbałość o gospodarstwo – Sędzia, nawet gdy ma gości, dogląda gospodarstwa.

● Usługiwanie kobietom przy stole – Podkomorzy służy przy stole swoim córkom, gdy młodzi, np. Tadeusz zapominają o swojej powinności.

● Kształcenie młodych w stolicy, w szkołach, wcześniej kształcenie na zaprzyjaźnionych dworach – Tadeusz chodził do szkoły, prawdopodobnie w Wilnie.

● Podróże jako sposób kształcenia młodzieży i nauka bywania w świecie – Sędzia podróżował w młodości do Piotrkowa, Dubna, Warszawy, załatwiał sprawy w sądach i innych instytucjach.

● Stroje szlacheckie, np. Podkomorzy ubiera się w kontusz (choćby na zaręczyny Zosi i Tadeusza), Sędzia również nosi tradycyjny, polski strój szlachecki i ozdobny, dwustronny pas słucki, który pomaga mu rozwiązywać Protazy (czarna strona pasa przeznaczona jest na dni żałoby, a złota na dni świąteczne);
Sędzia potępia cudzoziemską modę, jej zwolennikiem jest Hrabia;
tradycyjny strój woźnego nosi Protazy, inny do podróży (kurta z podpinanymi połami, rajtuzy, czapka, pałka), inny na rozprawy (żupan, kontusz).
Zosia ubiera się na swoje zaręczyny w tradycyjny, kobiecy strój, nie chce cudzoziemskiej mody.

● Tradycyjne przygotowywanie i spożywanie potraw – w Soplicowie dzwon wzywa na posiłki, osobna służąca, kawiarka, przygotowuje kawę ze śmietanką, inne potrawy przygotowywane są z myślą o kobietach, inne o mężczyznach, nie jest przyjęte spóźnianie się na posiłki; za stołem goście zajmują określone miejsca, panuje porządek.

● Zwyczaje dotyczące relacji z chłopami – Sędzia nie zezwala na urządzanie polowania na gruntach chłopskich i za szkody płaci im odszkodowania; za udział w polowaniu, w nagonce, potrąca im dni pańszczyzny.

● Przywiązanie do tytułów – choć dawne urzędy już niewiele znaczą, wciąż używa się w Soplicowie tytułów sędziego, wojskiego, woźnego.

● Nazywanie broni imionami (np. Scyzoryk).

● Dbałość o broń, psy myśliwskie i sprzęt do polowań.

● Zwyczaje myśliwskie, np. gra na rogu podczas polowania, bezwzględne posłuszeństwo wszystkich uczestników łowów wobec dowodzącego polowaniem (nawet jeśli są niżsi od niego stanem i urzędem), spożywanie tradycyjnej myśliwskiej potrawy, bigosu, odprawianie przed polowaniem mszy.

● Zwyczaje obowiązujące w czasie zaręczyn – przyszli gospodarze usługują chłopom, goszczonym przy stołach, podają im napoje i jedzenie, a sami jedzą na stojąco; ludowa muzyka (w domu Sopliców).

● Tradycje patriotyczne – Tadeusz, tytułowy bohater, nosi imię po narodowym bohaterze, Kościuszce, w Soplicowie wiszą portrety bohaterów narodowych, słucha się zegara kurantowego, który wygrywa melodię „Mazurka Dąbrowskiego”, w Soplicowie tańczy się poloneza, a większość mieszkańców i gości nosi staropolskie stroje.

Jakie zwyczaje myśliwskie opisane są w „Panu Tadeuszu”?
● Nabożeństwo poprzedzające polowanie – msza do św. Huberta, patrona myśliwych.
● Wzywanie chłopów do obławy i potrącanie im dni pańszczyzny za udział w polowaniu.
● Wybór osoby przewodniczącej polowaniu i bezwzględne posłuszeństwo wszystkich wobec tej osoby (w rzeczywistości „Pana Tadeusza” taką osobą był Wojski).
● Czyszczenie broni, przygotowywanie psów do łowów.
● Nasłuchiwanie odgłosów zwierza w całkowitej ciszy i tropienie go.
● Wyznaczanie stanowisk dla myśliwych przez dowodzącego polowanie; obława; strzelanie do zwierzyny.
● Gra na rogu opowiadająca całą historię łowów.
● Wspólne gotowanie i spożywanie myśliwskiego bigosu.

Na co polowano w „Panu Tadeuszu”?
Na niedźwiedzia i na zające (szaraki).

Kto sądził, że zabił niedźwiedzia, a kto naprawdę go zastrzelił?
Rejent i Asesor toczyli spór o to, kto zabił niedźwiedzia. Jednak faktycznie zwierz został zastrzelony z broni Klucznika Gerwazego, przez księdza Robaka, który wyrwał mu strzelbę z ręki i zabił niedźwiedzia z odległości stu kroków, ratując tym samym życie Hrabiemu, Tadeuszowi i Gerwazemu, którzy znajdowali się w największym niebezpieczeństwie.

Jakich środków artystycznych użyto w opisie gry Wojskiego na rogu?
→ Porównań, np. „róg bawoli, długi, cętkowany, kręty jak wąż boa”; „wzdął policzki jak banię”, „Dmie znowu, jakby w rogu były setne rogi”.
→ Metafor, np. „tryumfu hymn uderzył w chmury”.
→ Personifikacji, np. „Powtarzały je dęby dębom, bukom buki”.
→ Epitetów, np. beczenie żubra.
→ Onomatopei (wyrazów dźwiękonaśladowczych), np. wyje, ryknął, beczenie.
→ Powtórzeń – „Tu przerwał, lecz róg trzymał: wszystkim się zdawało,
Że Wojski wciąż gra jeszcze, a to echo grało”.
→ Rymów, np. rogi – trwogi, góry – chmury.

Róg – instrument muzyczny, często używany podczas polowań.
Wojski – to, wbrew pozorom, nie nazwisko (ten bohater nazywa się Hreczecha), lecz nazwa dawnego urzędu.

Zdjęcie: fot. India Picture/Shutterstock.com